Германы “Good bye LENIN” киног хүмүүс социалист системийн задралын тухай кино гэдэг. Бас эхийгээ гэсэн хүүгийн сэтгэлийг сонирхолтой сайхнаар харуулсан гэлцдэг. Үнэхээр тиймээ. Хэзээ ч бүтэшгүй гэмээр инээдмийн өнгө аястай, эмгэнэлтэй хөнгөхөн боловч маш сайн бодсон логиктой ийм киног сүүлийн үед гадныхан их хийдэг болжээ.
(Италийн Роберто Беннинигийн “Амьдрах сайхан” ч мөн ийм
кино билээ)
“Good bye LENIN” киноны хамгийн гайхамшигтай нь минийхээр бол эхийн дүр юм. Хүүгийн зүгээс эхийнхээ эрүүл мэндийн төлөө бүхий л бололцоог ашиглан зохиомлоор хуучин орчинг бүрдүүлэн хуурсаар кино дуусдаг бол эх нь амьдралынхаа турш хүүхдүүдийнхээ сайн сайхны төлөө наашаа харж инээн, цаашаа харж уйлна гэдэг шиг хичнээн үл хүсэвч нийгэмтэйгээ зохицон амьдарч ирсэн ба амьдралынхаа сүүлчийн мөчүүдэд ч өөрийнх нь төлөө хуурмаг ертөнц бүтээж буй хүүгийнхээ сэтгэлийг бодоод мэдсэн ч мэдээгүй дүр үзүүлэн төгсч буй дүр юм. Хамгийн сонирхолтой нь энэ кинонд эсрэг дүр байхгүй бөгөөд коммунист системийн задрал, хоёр системийн зөрүү нь энэ киноны зөрчлийг хурцатгаж өгчээ…
Орчин үед бидний киног ингэж шүүмжилдэг бол мөн сайхнаа. Сүүлийн үед кино судлаач, кино шүүмжлэгч гэдэг хүн улаан номонд оржээ. Зөвхөн дээрх шиг магтах бус алдаа дутагдлыг нь зоригтой шүүмжилдэг шүүмжлэгч, судлаач Монголын Кино Урлагт ус агаар шиг хэрэгтэй байна. Ховордсон гол шалтгаан нь тэднийг хэн хаанаас цалинжуулах вэ? гэдэг асуудал юм.
Баруунд судлаач, шүүмжлэгчид нь сонин, сэтгүүл, телевизүүдэд кино хариуцсан редактороор ажиллан шүүмжлэлүүдээ нийтлүүлж, судалгаагаа тасралтгүй хийдэг. Америкийн GOLDEN GLOBE буюу “Алтан бөмбөрцөг” гэдэг нэр хүндтэй шагнал нь киноны тухай хэвлэн нийтэлдэг сонин сэтгүүл, телевизүүдийн сэтгүүлчид, судлаачдын холбооноос өгдөг шагнал гэнэ.
Манайх шиг жижиг зах зээлтэй, цөөн кино хийгддэг газар яг ингэж тасралтгүй ажиллах боломж судлаачдад байхгүй. Тэгвэл яах вэ? Аргаа бараад ажил ихтэй завгүйн байж хажуугаар нь шүүмж бичих гэж оролдож суух вэ дээ. Өөрөө кино хийдэг хүн байж бусдын киног шүүмжилнэ гэдэг зохисгүй зүйл боловч хэзээ болтол хойш тавих вэ. Бие биенийгээ шүүмжилье. Гэхдээ шүүмжилнэ гэхээр нэгнийхээ өөг хайх биш мэргэжлийн зүгээс алдаа дутагдлыг нь илрүүлж, ололттой талыг нь хөхүүлэн зарлах хэрэгтэй байна. Зөвхөн кино гэлтгүй дэлгэцийн урлаг болох клип, рекламыг хамруулан шүүмжилдэг байвал жижиг гэлтгүй зах зээл болно шүү. Учир нь реклам, клип макерүүд (бүтээгчид) маргаашийн киног хийх хүмүүс тул эртхэн зөв зүгт нь залахгүй бол алдаагаа харахгүй, мэдэхгүй, дахин давтаж алдах, буруу зөрүү ойлголтыг эхнээсээ тархиндаа суулгах зэрэг үзэгдэл ажиглагдаж байна. Энэ тухай олон жишээ дурьдмаар байгаа боловч цаашид олон шүүмж бичих биз гээд цөөн зүйлийг хэлье.
Кинонд диафрагм алдах буюу гэрэл сүүдрийн харьцааг алдахаас их болгоомжилдог бол видео макерүүдийн зарим нь энэ талыг ерөөсөө анхаарахгүй болжээ.
Гэрэл ихдэх, нялах үзэгдэл клип, рекламанд хэт ихэссэнээс дүрс нь сул өнгөтэй болох, маш хүйтэн уур амьсгалыг авчирч байгаа нь зарим бүтээлд нь нийцэж байвч ихэнхдээ материалын гологдол болж байна шүү! Цагаан хувцастай хүнийг цагаан фонны наана зогсоочихоод диафрагмаа нээгээд гэрлийг нь ихдүүлж нялчихаар сайхан дүрс бус цаад хүн нь сүнс сүг мэт болсон клипүүдийг та STV-2 дээр сувгаа тавихад л үзэх болно. Энэ мэтийн алдаанаас болоод цаагуур чинь зарим хүмүүс видеог харааж байна. Зураглаачийн ур чадвар нь кадрын зохиомж, гэрэл тавилтан дээр тод харагддаг. Гэтэл сүүлийн үед гэрэл тавилтыг үл тоон компьютерээр дүрсээ янзалдагтаа хэт найдан зураглаачийн мэргэжлийг уландаа гишгэж байна. Би л хувьдаа компьютер дээр монтаж л хийдэг болохоос өнгөнд нь гар хүрэхийг цээрлэдэг. Зургийг авахдаа л сайн авчихвал ядаж pixel өндөртэй байдаг юм шүү.
Pixel өндөр гэснээс шинжлэх ухаан техникийн өндөр хурдтай эрин үед камер, техник маань өдөр ирэх тутам сайжран, шинэчлэгдэж сонирхогчийн гэх техник мэргэжлийн техникийн үзүүлэлт рүү дөхсөөр, үнэ ханш нь ч хямдран жирийн хүмүүсийн гарт мэргэжлийн техник очиж байгааг мэргэжилт-нүүд минь анхаарна уу!
Саяхан гайхал төрүүлж байсан miniDV формат гэрийн авгайн гарт орж, тэр ч бүү хэл DVDCam, HDV handycam (сонирхогчийн гар камер) худалдаанд гарчээ. Хэдхэн жилийн дараа одоогийн бидний мөрөөддөг техник хүүхдийн тоглоом болох биз. Тэр цагт мэргэжлийн гэх бид яах вэ?
Видео макерүүдээ! Мэргэжлийн ур чадвартаа эртнээс анхаарал тавихгүй бол сонирхогчдод шахагдах нь байна шүү!!!
Киноны монтажийг монтажийн ширээн дээр бус зураг авахаасаа өмнө толгойдоо хийдэг юм гэж миний багш Төрийн Соёрхолт, Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн, кино найруулагч Б.Сумхүү хэлж өгч байж билээ. Гэтэл ажиглаж байхад зарим видео макерүүд маань (киночид ч хүртэл) хамаагүй л баахан зураг авч авчихаад сүүлд нь сууж монтажлан, тэндээсээ зохиомжоо гаргах юм. Энэ бол мастерство (ур чадвар) биш шүү. Дүрстэй зар хийхэд тэгдэг байж болох юм. Уран сайхны кино хийх гэж байгаа хүн бол энэ асуудлыг маш сайн анхаарууштай. Ядаж л хальс, цаг хугацаа их үрнэ шүү дээ.
Сүүлийн үеийн гэлтгүй монголын кинонд нэн сонин зүйл бол монологи юм.
Монологи нь театрын хэллэг бөгөөд орчин үеийн киночид кинондоо монологи хэрэглэхгүй байгааг гадны бүх киноноос харж болно. Учир нь кино бол яруу найраг биш. Уран бүтээлчид нь өөрийн хэлэх гэсэн санаагаа илэрхийлэх маш олон төрлийн арга, хэллэг, хийцтэй урлагийн биеэ даасан төрөл билээ.
1-р биенээс одоо цагт дүрийн бодож буй зүйлийг кадрын чанадаас унших нь найруулагчийн маш болхи арга юм. Хамгийн наад зах нь тэр дүр нь дотоод сэтгэлээ хэн нэгэнд нээн ярьж, харьцаж болно шүү дээ. Орчин үеийн кинонд закадр буюу кадрын чанадаас өгүүлдэг арга байдаг боловч монологи хэмээх 1-р биенээс одоо цагт бодож буйг нь хэлэх бус өнгөрсөн цагт дурсан ярих хэлбэрээр хийдэг нь зарчмын хувьд маш их ялгаатай. Монологийн хэсгийг хийхэд жүжигчний тоглолтын хувьд ч хэцүү, утгагүй шүү дээ. Ам нь хөдлөхгүй нүд нь л хөдлөн жүжиглэж буй жүжигчнийг харахад хэн бүхэнд инээдэмтэй харагддаг. Ингэж элэг доог болж буй нь жүжигчний буруу бус киноны хэллэгийг дутуу мэддэг зохиолч, найруулагч нарын буруу юм.
Найруулагч гэж хэн бэ? Энэ ойлголт манай урлагийнханд, тэр тусмаа кино хийж буй хүмүүст ихээхэн өрөөсгөл шинжтэй байна. Учир нь найруулагчийн ажлыг зохиолчийнхтой хутгах, мөн найруулагчийн зарим ажлыг операторт тохох үзэгдэл элбэг байна. Жишээ нь оператор хүн техникийн шаардлага, кадрын зохиомж, дурангийн өнцөг, гэрэл тавилтандаа л анхаарна уу гэхээс чиглэл, тэнхлэг, монтажний асуудлыг дангаараа шийдэх ёсгүй. Гэтэл зарим найруулагчид эдгээрийг оператортоо найдаж өөрсдөө зөвхөн жүжигчдийн тоглолт, медсценээ л анхаардаг. Эндээс сайн оператортой л бол кино хийхэд амархан, сайн найруулагч больё гэвэл операторын ангид ор гэх мэт яриа гарсан нь юм мэддэггүй мухар сүсэгтэй хүнтэй адил юм. Киноны талаар юу ч мэддэггүй хүмүүсийн киног кино оператор Г. Маш гэх мэтийн авъяаслаг уран бүтээлчид чимээгүйхэн хийж өгөөд алдар гавъяа, ашиг орлогийг нь цаад улс нь авдаг болохоор аргагүй ч биз. Кино найруулагч хүн бол кино хийх бүх процесс, дамжлагийг нарийн мэддэг, тэр бүхэнд оролцон удирдаж байдаг хүн юм.
Мөн кино хийх хийцээ ер анхаарахгүй ямар нэг агуу санаагаар хийх тухай л бодож явдаг найруулагч нар элбэг байна. Чухам тэд л зохиолчдыг ажилгүй болгодог. Тийм найруулагч нарын бүтээл нь хийц, хэллэг, хэв шинж, ахуй муутай болсноос аугаа их биш гэнэн тэнэг болдог нь харамсалтай. Орчин үеийн америкийн киночид киног маш ойлгомжтой (логиктой), хөнгөн, хөгжилтэй (уйдаахгүй ритмлэг) боловч үл анзаарагдам гүнзгий утга, үзэл санааг агуулж бүтээдэг бөгөөд сая сая үзэгчдийг байлдан дагуулж тэднээр дамжуулан өөрсдийн зарчмыг дэлхий нийтэд түгээдэг билээ. Үүнийг ядуу буурай манай киночид анхаарууштай. Гэтэл ганц манайх гэлтгүй дэлхий нийтээрээ америк киноны хэллэг хийцийг дуурайн амжилт олж байна. Саяхныг хүртэл европын киночид америк хийцэд дургүйцэн өөрсдөө түүнээс л өөр байх гэж оролддог байсан билээ. Одоо ихэнх орнууд америк хийцтэй ч үндэсний хэв шинжээ агуулсан кино хийж бизнесийн хувьд амжилт олон, өөрсдийгөө сурталчилж, үндэснийхээ кино урлагийг хөгжүүлж байна. Америк маягийн л гэж нэрлээд байгаа боловч яг үнэндээ сонгодог хийц юм шүү дээ. Оросын дээр үеийн “Тосгоны багш”, “Тогоруун цуваа”, Грузины “Цэргийн эцэг” зэрэг кинонуудыг хар. Манай алтан үеийн кинонууд ч энэ хийцэд хамаарна. Оросуудын бидэнд хийж өгсөн “Монгол хүү”, “Сүхбаатар” зэрэг кинонууд бол сонгодог хийцийн кино шүү дээ.
Classical style of shooting (5Cs) буюу зураг авалтын сонгодог хийцийн таван “Си” гэдэг зарчмыг одоо ч америкчууд хэрэглэдэг юм.
Америк кино “The end”
Франц кино “Fin”
Орос кино “Конец фильма”
Монгол кино “Төгсөв” гэж дуусдаг байлаа. Гэтэл одоо бүгд (манайхаас бусад буюу манайд тогтсон хэлбэр алга) америк маягаар хар фонон дээр гол дүрийн жүжигчдээс эхлэн уран бүтээлчдийн жагсаалт хөврөн дуусдаг болжээ. Энэ нь глобалчлагдаж байгаа киноны хэллэгийн нэг соёл юм.
Кино судлал нь киноны хэллэг, хийцийг нарийн судлахаас гадна кино, киночдын эргэн тойрныг судалдаг. Киноны нэр, дүрүүдийн нэр, студиуд, ашиг орлого, бүсчлэл, үечлэл, тодорхой нэг сцений түүх, адил төстэй шинжүүд, уран бүтээлчдийн зан авир, намтар, сонирхол, боловсрол гэх мэтээр судлагдахуунд хязгаар үгүй.
Уншигч та бүхэнд сонирхолтой болгох үүднээс нэг жишээ татья.
Амеркийн Кино Академийн Оскарын шагнал гардуулах ёслол дээр хүмүүсийн хэлсэн үгнүүдэд олон нийт анхаарал тавьж, тэр жилийн дуулиан болдог байна. Хёли Берри 2001 онд Оскар авахдаа шууд уйлсан бол Дензел Вашингтон 2001 онд “Сургуулилтын өдөр” киногоороо Оскар авахдаа “Би хүүхдүүддээ энэ орой шагнал авсан ч, аваагүй ч тэмдэглэх болно гэж амласан. Тийм болохоор би явлаа” гээд танхимыг орхин явсан, 1996 онд Чехийн “Коля” кино шагнал авахад эцэг хүү хоёр найруулагч гарч ирээд хүү нь “Хүндэт Оскар минь танилц. Энэ бол миний аав. Бид чамд хойтон дүү төрүүлж өгнө”. “Төгөлдөр хуурч” киноны Владислав Шпильманы дүрээр шилдэг эрэгтэй дүрийн шагнал хүртсэн жүжигчин Адриан Броди хойтон жил нь шилдэг эмэгтэй дүрийн жүжигчнийг тодруулах дугтуйг задлахын өмнө ам руугаа гаа цацсан. 2003 оны “Шилдэг гадаад хэл дээрх кино” –ны шагналыг Канад улсын найруулагч авахдаа “Энэ номинацид “Бөгжний эзэн” кино оролцоогүйд баярлаж байна” гэсэн гэх мэтчилэн яривал их юм байна. Сурах зүйл ч их байна.
Киноны хэллэг, хийцийг шамдан суралцаж, киногоо судлан, бие биеэ шүүмжилж дутагдлыг нь засан хамтдаа кино урлагаа хөгжүүлье.
Найруулагч Д.Золбаяр (Монгол Фильм студи)
Comments